Prekursorami ruchu harcerskiego była powstała w 1913 tajna organizacja skautowa (osobne hasło: Skauting).
W 1917 druh Kazimierz Mysłakowski założył drużynę im. Zamoyskiego. Jednak już 15 X 1917 w rocznicę śmierci T. Kościuszki zastąpiły ją powołane tego dnia drużyna męska jego imienia, grupy pod opieką Michała Pieszki (gimnazjum) i Kazimierza Gelinka (seminarium). Podczas uroczystości, w obecności austriackiego komendanta Fischera, po wzniosłym przemówieniu Pieszki, padły słowa: Jak długo będzie szkoła polska w Zamościu, tak długo będzie harcerstwo zamojskie pod imieniem Kościuszki. Zarejestrowane zostały we władzach skautingu we Lwowie (władze konfiskowały kontakty z Lublinem), udał się tam Pieszko rejestrując drużynę jako Gimnazjalną Drużynę Skautową im. T. Kościuszki w Zamościu, przywożąc instrukcje i przepisy. Harcerstwo zamojskie czerpało pierwsze wzory do pracy we Lwowie - kolebce ruchu skautowego w Polsce.
19 IV 1918 wojskowe władze austriackie zezwoliły na ćwiczenia polowe. Harcerze uczestniczyli w Chełmie w ogólnopolskiej manifestacji przeciwko traktatowi brzeskiemu (3 V 1918), zbierali i ukrywali broń. W wydarzeniach niepodległościowych uczestniczyli jako służby wartownicze i kurierskie, ratując od rozkradnięcia konie austriackie (szkoła rzem.) i magazyn skór (semnarium). Kilkunastu ochotników znalazło się w II Brygadzie Legionów (1919). Kolejną próbą, którą przyszło zdawać harcerzom był rok 1920. Na rozkaz mobilizacyjny z 10 VII zgłosiło się 27 harcerzy stając ochotniczo z bronią przeciw armii bolszewickiej (poległ drużynowy Kazimierz Maciocha, najlepszy uczeń w szkole).
Dopiero później włączono harcerzy do struktur lubelskich, wśród 16 drużyn, jako drużyny męskie: 21-sza im. T. Kościuszki (gimnazjum, kmdt Kazimierz Mysłakowski, latem 1920 - 51 harcerzy) i 22-ga im. J. Zamoyskiego (seminarium, kmdt Kazimierz Zaciewski, później Antoni Kołodziejczyk i Jan Bartoszczyk), po 4 zastępy. W jesienią 1921 22-gą zlikwidowano, a 21-sza podzieliła się na I i II Drużynę Harcerską T. Kościuszki (E. Janicki) i II DH J. Zamoyskiego (A. Listowski), tj 156 i 81 harcerzy.
26 XI 1921 powstała 3. DH im. Jana Kilińskiego (szkoła rzemieślnicza), 8 XII 1921 4. DH im. J. Poniatowskiego (szkoła nr 1), która wkrótce upadła, drużyny gimnazjalne połączyły się pod im. J. Zamoyskiego, a Poniatowskiego przejęli harcerze ze szkół handlowych (jak II-ga DH). W 1922 było już 5 drużyn (202 harcerzy, 1926 - 155).
| Drużyny harcerskie męskie w 1924 |
| 1 DH im. T. Kościuszki przy Gimnazjum (18 IV 1917), P. Abraszewski 2 DH im. J. Zamoyskiego przy Gimnazjum (2 IX 1921), A. Rychel 3 DH im. J. Kilińskiego przy szkole rzemieślniczej (12 III 1922), J. Orłowski 4 DH im. Jana Sobieskiego (21 II 1921), M. Polegaj 5 DH im. J. Poniatowskiego przy szkole nr 1 (15 IX 1922), Z. Kniaź |
7 XI 1921 powstał hufiec zamojski, w 1922 zniesiony i w 1925 ponownie powołany - kmdt Michał Pieszko (1921-28), w Radzie Hufca: Porębski, Czekański, Gajewski, Mysłakowski Lambach, Kabas). Następnymi komendantami - Tadeusz Gajewski (1928-31), Piotr Greniuk (1934-37), Jerzy Szcześniewski (1937-38), Bolesław Górny (1938-39). Dla harcerzy tworzono m.in. warsztaty introligatorskie, zdobywają zawód czapnika, uczestniczą Zlotach Narodowych (1924, 1929 i jubileuszowym 1935 - 63 harcerzy).
Od pocz. l. 30. organizują obozy wędrowne, wydają pisemka (osobne hasło: Czasopisma szkolne), krótko działa też drużyna żeglarska im. Jana z Kolna. Na miejscu obozy organizowane są na Błoniach, ogniska na Plantach, w pozostałościach lunety (przed wsch. kurtyną). 23 IV 1938 przy PKU otwarto"Dom Harcerza" (po 2 izby hufce, świetlica i magazyn). W 1936 P. Greniuk (1902-1973) prowadził szkolenie w Holandii i Francji, później był instruktorem w centrali ZHP. Do wyróżniających się należeli: Antoni Kudławiec, Zbigniew Klaude, Antoni Rychel, Edward Kopciński Zdzisław i Jan Maćkowscy, Jan Fenc. Ginęli na froncie, w egzekucjach, katowniach gestapo. Mieczysław Stagrowski uczeń gimnazjum - w 1930 został kmdt Chorągwi lubelskiej (na zlocie narodowym prowadził I-szą zamojską drużynę, po wojnie harcmistrz PL. Na zlocie w Spale przewodził hufcowi P. Greniuk.
Od 1933 istniał też oddział Zrzeszenia Żydowskich Harcerzy im. Josefa Trumpeldora. W 1936 hufiec liczył 12 drużyn, w 1939 - 13 drużyn, 505 harcerzy, 9 gromad zuchowych, 225 zuchów. W czasie okupacji byli w Zamościu harcerze należący konspiracyjnych "Szarych Szeregów" (Zygmunt Będziejewski, Ryszard Czapka, Jan Obszański, Jerzy Matuszewski), w 1943 drużynę drużynę małego sabotażu Sz.-Sz. - BS (Bojowa Szkoła) utworzył w Zamościu harcerz Ryszard Kozłowski ps. "Lew". Z zamojskich harcerzy polegli dr Antoni Kudławiec, Zbigniew Klaude, Zbigniew Rybiński, Zbigniew Malinowski. Antoni Rychel, Bogdan Fenc, kapelan ks. Antoni Gomółka (osobne hasła).
Po wojnie jako pierwsze wróciło 1 XI 1944 do Liceum Męskiego. "Motorem" harcerskich prac był dh Zbigniew Łupina, po wojennej przerwie 23 IV 1945 gdzieś na łąkach pachnących wiosną i kwitnącymi żółtymi kaczeńcami rozpoczęto ogniskiem harcerski sezon a 3 V harcerze wyszli na defiladę.
* Pierwszym przewodniczącym Koła Przyjaciół Harcerstwa został w 1934 Adam Szczerbowski, w 1935-38 gen. Bruno Olbrycht, 1938-39 płk Marian Turkowski, od 1945 arch. Adam Klimek.
