Mimo szkód wyrządzonych architekturze zamojskiej Jan Malletski, świadom chyba jej wartości, wykonał niezwykle cenną dzisiaj inwentaryzację znacznej części obiektów w przewrotny sposób stając się prekursorem ochrony zabytków Zamościa. Z pierwszym działaniem mającym na celu ochronę zabytkowych wartości spotykamy się w 1859, gdy grono zamościan skutecznie przeciwstawiło się obniżeniu wieży ratuszowej. Nie udało się już obronić franciszkańskich frontonów. Za sprawą ordynata znalazł się tu Bolesław Podczaszyński jeden z pierwszych polskich konserwatorów zabytków, który w 1869 przeprowadził gruntowny remont Kaplicy Ordynackiej (osobne hasło).
W 1918 przybył z Warszawy z ramienia Towarzystwa Opieki nad Zabytkami artysta malarz Edward Jasiński, miał objąć stanowisko konserwatora na Zamość i okolice (nic nie wiadomo o dalszej działalności). Pierwszym formalnym, aczkolwiek pozaurzędowym uznaniem wartości zabytkowej było umieszczenie przez administratora Kolegiaty stosownej tabliczki na infułatce (11 X 1918). 10 IV 1920 do państwowego inwentarza zabytków wpisano najpierw Kolegiatę (nr 80), a jeszcze tego roku 8 XI gmach Akademii (nr 254) i cerkiew bazyliańską (nr 260), 15 XI Bramę Tomaszowską - Lwowską Nową (nr 263) oraz 11 II 1921 były pałac Zamoyskich (nr 280), a w 1924 pierwszy zabytek ruchomy - obraz Zwiastowania NMP.
3 VII 1936 do rejestru wpisano zespół staromiejski uznając za zabytek dochowane na gruncie rozplanowanie Starego Miasta z wszystkimi placami publicznemi i ulicami, wraz z otaczającemi je pierścieniami d. fortyfikacji miejskich ziemnych i murowanych.... Doszło do szerokiej akcji inwentaryzacyjnej prowadzonej przez Politechnikę Warszawską (1925, 1931-32, 1935-36), powstała monografia twierdzy (1936) i model miasta, eksponowany m.in. w Paryżu (1937).
Walorów zabytkowych dotyczyły zarządzenia porządkowe z 1921, 1922 (m.in. w sprawie zezwoleń na szyldy), 1924 i 1937.
W VI 1977 zawiązało się koło Towarzystwa Opieki na Zabytkami, szybko jednak upadło. Osobne hasło: Renowacja, Zabytki.
Afisz z zamojskiego Archiwum:
| POSTANOWIENIE OBOWIĄZUJĄCE Rynek miasta Zamościa i domy rogach ulic do rynku wiodących położone ogłaszam jako objekty zabytkowe, podlegające Dekretowi o opiece nad zabytkami przeszłości z dnia 31.10.18. (...) Zabrania się umieszczania na ścianach frontowych kamienic w rynkach i na rogach ulic do rynku wiodących napisów reklamowych i szyldów. Wyjątkowo dozwolone może być umieszczenie napisu według projektu zatwierdzonego przez Konserwatora wojewódzkiego, po okazaniu projektu zatwierdzonego w Starostwie.
Istniejące napisy winny być w terminie do 15.10.22 skasowane. Wewnątrz podcieni szyldy i napisy mogą być umieszczone tylko za zezwoleniem Starostwa i w miejscu, zaaprobowanem przez Architekta powiatowego. Szyldy i napisy już istniejące skontroluje specjalna komisja. Szyldy przez komisję zdyskwalifikowane i napisy niezaaprobowane, ja również szpecące rynek i podcienia szafki, witryny i.t.p. winny być przez właścicieli usunięte pod rygorem przymusowego dokonania usunięcia takowych. Fasady domów wyżej omawianych jeszcze niezremontowane winny być niezwłocznie doprowadzone do porządku. Rynny i rury spustowe popsute mają być naprawione. Trotuary w podcieniach winny być odremontowane. Trotuary drewniane winny być zastąpione trotuarami z płyt betonowych.
Malowanie domów i podcieni winno być wykonane ściśle według wskazówek Starostwa (Architekta powiatowego). Malowanie na kolor niebieski ścian i sklepień podcieni oraz malowanie na czarno lamperji w podcieniach i na ścianach domów oraz w sieniach ozdobnych jako szpecące całość architektury jest wzbronione. Niestosujący się do powyższych przepisów pociągani będą do odpowiedzialności przez Starostwo. Zamość, dnia 27 września 1922 roku
Starosta: KRAUZE |
* W opublikowanym w 1925 spisie zabytków (Dziennik Urzędowy Wojewody) znalazły się: Kolegiata, pałac, ratusz, Akademia, Brama Szczebrzeska, Brama Tomaszowska, kościół bazylianów oraz kamienice Bluzera, Gelibtera, Kligera, Korna i Namysłowskiego (tj. ul. Ormiańska nr 22-30).
