Z początkiem okupacji austriackiej, w pierwszych jej tygodniach powołano polskie szkoły. 1 XI 1915 otwarto pierwszą polską szkołę podstawową (o wcześniejszych szkołach najniższego szczebla - osobne hasło - Szkolnictwo 1581-1914), podówczas szkołę miejską. Na przedmieściach powstały szkoły ludowe, w 1916 kolejno: 1 I na Przedmieściu Lubelskim - pierwsza nominacja nauczycielska przez Austriaków (później nr 3), 1 IX na Nowym Mieście (potem nr 2) i Janowicach Dużych, 1 X Podtopolu i w 1917 na Majdanie - w późniejszej nomenklaturze szkoły powszechne (część z nich formalnie istniała wtedy poza granicami miasta). W X 1916 powstała wzorem Galicji Rada Szkolna Miejscowa zajmująca się ekonomicznym zarządem ludowych szkół publicznych, z przew. Romualdem Jaśkiewiczem (w Radzie m.in. ks. Jędrzejewski, Z. Kłossowski, G. Gisges). Pierwszym inspektorem był Zenon Zaklika (1916-17). 1 XI 1917 władze polskie przyjęły w Zamościu szkołę 5-klasową, 2-klasową i dwie 1-klasowe.
|W 1919/20 liczba szkół w mieście wzrosła do 6 (po jednej 5- i 2- oraz cztery 1-klasowe), były to szkoły nr 1 - 4 oraz na Janowicach i Podtopolu (obie w 1922 - 93 i 94 uczniów). W 1922 Zamość posiadał szkołę 7-klasową (nr 1), dwie 2-klasowe (Przedm. Lubelskie, Nowe Miasto), trzy 1-klasowe (Majdan, Janowice, Wólka Infuł.). Od 1930/31 na 6 szkół - 5 było szkołami pełnymi, a po przekształceniach w 1937 tylko jedna z 7 szkół miała mniej niż 7 klas. W 1 poł. l. 30. firma "Czerski Jakimowicz" wybudowała 2 drewniane szkoły (nr 3 i 5). Przed wojną były też prywatne szkoły Jadwigi Badzianowej (od 1927, ul. Lwowska d. Kallwajta, 1930 - 43 uczniów I-IV), Jadwigi Składnikowej - koedukacyjna (1931-40, ul. Długa), Koła Rodziny Wojskowej (koszary) i Salomona Goldsteina (trzy ostatnie w 1934 - 48, 48 i 27 uczniów).
W czasie okupacji wobec zajęcia budynków uczono m.in. w sali katechetycznej przy Kolegiacie, d. sklepie żydowskim przy ul. Pereca, w pomieszczeniu dawnego dawnym hotelu "Victoria" (wchodziło się od podwórka), w prywatnych mieszkaniach przy Piłsudskiego 31 i Ciepłej, a w ostatnim roku przy ul. Okopowej (d. przedszkole). Szkoła ukraińska mieściła się w przedszkolu nr 1.
W 1944 czynne były 4 szkoły. W 1960 po prawie ćwierć wieku wybudowano nową szkołę. Po wojnie wybudowano 6 szkół. W 1946 powstała szkoła dla dorosłych. Od 1963/64 w mieście funkcjonowało 9, a przez 3 lata aż 10 szkół (1970/71-72/73). Później przejściowo ubyła szkoła nr 1 i 7, a całkowicie nr 4 i 5, natomiast powstała Zbiorcza Szkoła Gminna, przekształcona następnie w Szkołę Ćwiczeń Szkół Pedagogicznych (obie w dawnej "siódemce"). W poł. l. 80. było tylko 8 szkół (1-3, 6, 8-10 i "ćwiczeniówka"). Później przybyła nowa "czwórka", a "ćwiczeniówkę" zastąpiła "siódemka" i w 1998/99 było 9 szkół państwowych. W 1992 powstała Społeczna Szkoła Podstawowa (klasy VI, VII, VIII - 36 uczniów), od 1996 na terenie koszar (110 uczniów). 1 I 1996 szkoły przejęło od kuratorium miasto. Najtrudniejsza sytuacja (zmiany) była w szkołach nr 2, 4 i 9.
Uczniowie: 1916 - 900, 1919 - 1279, 1929 - 2212 (30 sal), 1933 - 3203 (a 580 poza szkołą), 1944 - 1630, 1947 - 2825, 1953 - 2535 (65 oddziałów, 67 izb), 1955 - 2836, 1957 - 3490, 1960 - 4399, 1965 - 5383 (86 sal, 150 klas), 1969 - 6099, 1970 - 5671, 1971 - 5314, 1972 - 5336, 1973 - 5236 (131 sal, 188 klas), 1975 - 5549 (137 sal), 1979 - 6578, 1980 - 6715, 1983 - 6703, 1985 - 7159, 1986 - 8738 (absolwentów 890), 1989 - 10.193, 1991 - 10.999, 1992 - 11.217 (254 pomieszczeń), 1995/96 - 11.222 (269 pomieszczeń, 385 oddziałów, na oddział 29, na pomieszczenie 42, na nauczyciela 18), 1997 - 10.643 (absolwentów 1552, pomieszczeń 284, oddziałów 386), k. 2010 - 3657, k. 2015 - 4194, k. 2018 - 5252.
W 2011 powstała Dwujęzyczna Szkoła Podstawowa Smart School (dyr. Artur Stępniak, 2013 - 190 uczniów).
Nauczyciele: 1944 - 44, 1947 - 78, 1953 - 58, 1955 - 74, 1957 - 98, 1965/66 - 162 (80% wyższe i półwyższe), 1969 - 208 (35 wyższe, 155 SN, 18 po Liceum Ped.), 1978 - 252, 1994 - 688 (217 bez studiów wyższych) oraz 43 prac. adm., 174 obsługi, 1995 - 631, 1997 - 610 i niepełnozatr. 45.
Szkoły wg liczby uczniów 1965/66 nr 1 - 577, nr 2 738, nr 3 - 1070, nr 5 - 529, nr 6 - 851, nr 8 - 401, nr 9 - 814, ćwiczeniówka - 291; 1 I 1996: nr 1 - 315, nr 2 - 2233, nr 3 - 1564, nr 4 - 2184, nr 6 - 765, nr 7 - 616, nr 8 - 571, nr 9 - 1686, nr 10 - 1275. Uczyło w nich 639 nauczycieli, miały 269 pomieszczeń i 385 oddziałów. Osobne hasło: Szkoła Podstawowa nr 1, 2, 3...

 * Wg Rocznika Statystycznego w 1965 w 9 szkołach uczyło się 5383 dzieci, w 150 oddziałach, 86 izbach, było 147 nauczycieli; w szkole dla pracujących 79 uczniów.
 * W 1966 na 5390 uczniów promocję otrzymało 5073, kl. VII ukończyło 598 (na 628), z których 443 przeszło do kl. VIII, pozostali do szkół średnich.
* W 1973 do szkoły podstawowej dla dorosłych uczęszczało 103, a w 1995 tylko 27 osób.