Pierwszym spektakularnym przejawem wolnego rynku stało się w 1989 przełamanie monopolu mleczarskiego - późną jesienią w sklepach ogrodniczych (ZOSP) pojawiło się tańsze od zamojskiego masło sprowadzane z Krasnegostawu. W 1990 firma "Gea" otworzyła cieszący się duża popularnością sklepik "Mleczarz" (ul. Pereca 9). Powstają wtedy pierwsze bazary. Od X 1990 czynny był pierwszy obficie zaopatrzony sklep spożywczy "Stodoła" firmy IBC, jesienią 1990 powstały też pierwsze prawdziwe "Delikatesy" f-my "Kadex" (ul. Żeromskiego 22). 8 II 1996 powstał w "Hetmanie" market "Rema 1000", a pod koniec tego roku supermarket "Super Eden" (Supermarkety).
Z końcem 1990 otwarto pierwszy sklep z odzieżą używaną (ciuchlandy). W 1993 otwarto komis meblowy (ul. Hrubieszowska 113). Powstały nie znane dotąd lombardy. W 1996 było 14 sklepów nocnych.
W 1990 powstały sklepy muzyczne "Bas" (ul. Staszica 13) i "Sopran" Piotra Filipowicza, w 1991 pierwszy sklep z komputerami. W 1991-99 był sklep unikatowej mody Galeria Ubioru "Viva" (Rynek Wielki 5, w ciepłe dni galeria wystawiała pod arkady wiklinowe różności, zachwycające zagranicznych turystów). W 1990 powstał sklep z materiałami artystycznymi "Paleta" w 1992 powstały "Antyki" Leszka Łojewskiego, w 1998 sklep "Kolekcjoner" (M. Łapiuk, ul. Zamenhofa 5, ob. Rynek Wielki 3), od 1999 "Antykwariat", wszystkie istnieją do dzisiaj. Część okazuje się efemerydą, jak powstały w 1993 "Salon Sztuki" (ul. Staszica 21), w 1994 "Salon muzyczny" (ul. Ormiańska 6), sklep "Puszystej Pani" (ul. Partyzantów 76, ul. Hrubieszowska 34).
  W XII 1993 Zamościu rozpoczął działalność Club S International (1994 - 14 firm). Na pocz. wieku przyszła moda na galeryjki z upominkami, pierwsza w 1998 "Galeria przedmiotu" Bożeny Sochan przy ul. Zamenhofa 12 w Rynku Solnym (2000), następna przy ul. Bazyliańskiej 2 (nie istnieje), potem przy ul. Łukasińskiego i od 2011 "Pod arkadami" w Rynku Wielkim 10. W 2005-2007 działał inny sklepik "z duszą" Mydlarnia "Bańka Mydlana" (ul. Żeromskiego). Ponownie powstała w 2013 "Mydlarnia u Franciszka' (Rynek Wielki 6). W 2003 powstał sklep "Alkohole świata" (firma "Pomil" sj T. Kłapouch i J. Swistowski), od 2006 też hurtownia (najpierw ul. Łukasińskiego, potem Pl. Stefanidesa).
Jedną z czołowych firm jest "Uniwers" (założyli w 1989 kominiarz, nauczyciel i hydraulik - Świadkowie Jehowy), z największym w mieście sklepem meblowym (d. "Marcin", ok. 50 osób).
Najstarsze firmy:
1990 - "Hydromet" S. Zygi (branża wod.-kan.) z "Galerią Łazienek" przy ul. Lubelskiej, "Marboss" Małgorzaty Fiedur (kasy fiskalne) z oddziałami w Chełmie i Hrubieszowie.
1991 - "Telvid"(od 1998 w "Hetmanie"), "Nexa".
1992 - "Faro" (kominki, oddz. w Lublinie i Rzeszowie), pol.-franc. firma "Auto Centre", z polskiej strony Tomasz Rabiega (części zamienne), "Farbacol" (wł. Dariusz Zbyryt, od 1996 z hurtownią, od 2002 market przy ul. Starowiejskiej, 2003 - 17 sklepów, 57 prac.) i "Tecom" (techniki grzewcze) przy ul. Namysłowskiego 2., w 2012 upadła.
1993 - od 15 XII Centrum Budownictwa "Gala" (ul. Przemysłowa, od 2002 ul. Starowiejska jako market "Galabud" Materiały Budowlane, 800 m2),
1994 - "Sport Rekord" M. i J. Kitków (dwa sklepy), "J.M. Elektronika" J. Miazgi (od 1989 SC "Marex") i Przedsiębiorstwo Handlowe "Progress-Chem" przy ul. Lubelskiej - dystrybucja środków ochrony roślin, nawozów, pasz, prod. pokryć dachowych (wcześniej spółka K.Kuczyńska, J. Świć), od 1997 ul Kilińskiego (25 prac. 2004).
1996 - "Zambud" - pocz. sprzedaż mat. budowlanych, współpracował z Erą GSM (budowa wież, m.in. na Turbaczu)
1997 - powstała sieć "Swojak Market" Marcina Ćwika, w 2018 40 os., 4 sklepy.
1999 - Zamojskie Centrum Budownictwa, siedziba firmy i hurtownia przy ul. Kresowej , na ich bazie w 2003 powstał "Budzam" Stanisława Kościka (ul. Kresowa); ponadto "Ju-Tex" - gł. pościel.
2001 - market "Żelazny" przy ul. Szczebrzeskiej.
2002 - salon firmy meblarskiej "Masket" przy ul. Spadek, od 2017 także przy ul. Strefowej "Mplaneta" (ok. 50 prac.).
2003 - sklep "Alkohole Świata" (Pl. Stefanidesa).
2005 - "Handel Detaliczny Żywnością" Krzysztofa Bogdańskiego, popularny "Bogdański" przy ul. Gminnej.
2010 - "Produkty benedyktyńskie" (37-my w Polsce, ul. Łukasińskiego), po kilku latach zamknięty.
2011 - sklep francuskiej sieci Intermarche, jeden z 4 tys. w Europie (zatrudnia ponad 50 os., właściciel Tomasz Fijak).
Tradycyjna sieć sklepów staromiejskich zniszczona najpierw przez renowację, uległa ponownej "rewolucji" w 1 poł. l. 90. Zniknęły trzy popularne staromiejskie, pełne swoistego kolorytu sklepiki: Malinowskiej faktycznie rodzeństwa Pawła i Zofii "Jastrzębiec" Malinowskiej - zał. w 1939 drobiazgi "odpustowe" (przed wojną skład kafli Józefa Harczuka) i M. Wójtowicza (od pierwszych dni po wojnie - kosze wiklinowe, sita, zabawki z drewna na 10 m kwadratowych) - obydwa przy ul. Daniłowskiego, oraz zał. w 1940 sklep Szubertowej (Marianna z d. Przybylska - "żelazny", ostatnio motoryzacyjny do 1995) przy ul. Solnej.
Podmioty zajmujące się handlem: I 1992 - 1253 (połowa bez stałych punktów), z tego sklepy 511, VIII 1995 - 2846 (fizycznych 2503), I 1998 - 3140 (105 hurt, 1820 detal, 1214 obwoźny). Sklepy: 1992 - 660 (na Starym Mieście 143 placówki handlowe, w tym 125 sklepów), 1998 1312 punktów sprzedaży detalicznej, pod względem liczby na 1000 osób, na 1 miejscu w kraju wśród miast wydzielnych, 1999 - 1400, 2006 - 410 sklepów i 2800 stoisk handlowych. Pow. użytkowa sklepów: 1992 - 64 tys m2.
zatrudnieni w handlu: 1989 - 3826 w uspoł. i 155 w prywatnym, 1991 - odpowiednio 2481 i 1164, 1992 - łącznie 3700.
Handel stopniowo dominowany jest przez wielkopowierzchniowe markety, supermarkety, galerie. Wyjątkiem jest powstała 1994 lokalna sieć "Luzam" (4 sklepy spożywcze). Największą "instytucją" handlową, chociaż nie bezpośrednio w mieście, jest Giełda Mokre . Powstałe organizacje handlowe: 1993 - Stowarzyszenie "Nadszaniec" (prezes Jerzy Kloc, następnie Jolanta Wojczuk, 2007 - 150 prac.), 1994 - Stow. Handlowców "Łukasz", 1995 - Stow. Handlowe "Nowe Miasto" (prezes Antoni Puchacz), 1997 - Stowarzyszenie Kupieckie.
W 1991 firma "Gea" otworzyła Giełdę Towarowo-Pieniężną, w 1993 otwarto I-szą we wsch. Polsce giełdę towarowo-hurtową przy ul. Szczebrzeskiej, później kolejne (Giełdy). 25 VII 1994 otwarto Skład Celny (d. "Metalplast", 850 m2). Też osobne hasło: Targi, Targ i targowiska.
Na pocz. 2014 powierzchnia wszystkich hiper- i supermarketów oraz centrów handlowych szacowana była na 100 tys. m2 (24 placówki wielkopowierzchniowe). W Zamościu na 1000 mieszkańców przypada w nich 600 m2. prawie dwukrotnie więcej niż w Poznaniu, Wrocławiu czy Łodzi! pod koniec lata 2021 w Zamościu było 21 sklepów sieci "Żabka".

 * Wprowadzenie urynkowienia handlu pozwoliło miejscowej spółdzielni mleczarskiej na utrzymanie monopolu tylko przez trzy dni!. Ustaliła ceny na nieprzyzwoicie wysokim poziomie, najdroższe w regionie - kostka masła stołowego w sklepie 780 zł a kilo twarogu tłustego 812, gdy sprowadzone przez ogrodników odpowiednio 550 i 500 zł! Tańsze niż mleczarni zamojskiej masło, ser, mleko z okolicznych mleczarni zaczęła sprzedawać Zamojska Spółdzielnia Ogrodnicza w 22 punktach na terenie miasta. W wyniku działań monopolisty sanepid ograniczył handel tańszym masłem tylko do dwu sklepów. "Tygodnik Zamojski" w wyniku dokonanej sondy uznał, że w niektórych sklepach z marchwią i pietruszką są lepsze warunki higieniczne  niż w niektórych nabiałowych. 
 * Szyldy z pocz. l. 90-tych: "Pewny i zdrowy produkt to tylko nasz produkt (Zakłady Mięsne)", "Live style for men", "Świeża rąbanka", "Puszysta pani duże rozmiary", "Sprzedaż piskląt różnego gatunku".
 * W 1991 obok siedziby "Kroniki Zamojskiej" przy ul. Kościuszki powstał sklep "U Dziennikarzy" polecający masło z najlepszej mleczarni regionu - OSM w Łaszczowie, modną konfekcję, chemię gospodarczą i kosmetyki oraz japońskie filmy fotograficzne.
 * W "Galerii przedmiotu": obrazy, rękodzieło i szkło artystyczne, rzeźba, metaloplastyka biżuteria, malowane gliniane naczynia, misy, gary, dzbany, naczynia mosiężne, przedmioty dekoracyjne, słoiczki, flakoniki, flaszeczki, lampki oliwne.
 * Najstarsze placówki handlowe na Starym Mieście (poza apteką "Rektorską" i do niedawna jatkami - osobne hasło) - sklep spożywczy - róg ul. Grodzkiej i Bazyliańskiej (przed wojną Siwiłły) a z powojennych - księgarnia w DC i cukiernia (d. Pachuty), od poł. l. 50. na Starym Mieście jest również sklepik (ob. "zielony rynek") Wójtowiczów ze sprzętami gospod. Domowego i wyrobami z wikliny. i sklep "Cepelii" Do niedawna jeszcze był nabiałowy  Rynek Solny (do 2003) i cukierniczy ul. Staszica 29 (2005).
 * Od 1993 istnieje w Rynku Wielkim istnieje sklep "Rzeczy śmieszne". Od końca l. 90. na Nowym Mieście Marian Hałasa - "Świat Przypraw" (wymyślił naturalną wersję vegety - ziółka Małgosi (2009 na Targach Zdrowej Żywności w Poznaniu I m.)