W 1970 Zofia Baranowska i Hanna Sygietyńska opracowały na zlecenie PTTK tablice na rynkowe kamienice. Wielką rolę opiniotwórczą spełniły głośne "czarne" reportaże Wojciecha Giełżyńskiego (Licząc na odgórne zbawienie ("Dookoła Świata" 1968 nr 7), Barbary Szczepuły Perła ("Perspektywy" 1971 nr 23 i 1974 nr 48) i Małgorzaty Szejnert Nikt nam nie wybaczy Zamościa? ("Literatura" 1973 nr 21, później jeszcze Powrót do Zamościa 1974 nr 20).
Przy zamojskim Wojewódzkim Konserwatorze Zabytków powstało w 1976 Biuro Dokumentacji Zabytków, od 1980 jako Ośrodek BiDZ i 1991-98 Państwowa Służba Ochrony Zabytków (trzy inspekcje, zabytków nieruchomych, ruchomych i archeologicznych oraz wydziały dokumentacji i archeologiczny), a od 1999 Delegatura WO SOZ.
W 1986-88 działał Społeczny Komitet Odnowy Starego Miasta (osobne hasło). Jednocześnie utworzono Miejski Fundusz Odnowy Zabytków Miasta Zamościa. W 1988-90 wystawiona była w Rynku skarbonka na renowację zabytków. Duży rozgłos propagandowy nadano również zorganizowanej przez Forum Młodego Pokolenia przy RK PRON Akcji "Zamość 2000" (w 1988 prace 2,3 mln zł, 5,7 mln koszty!). W 1994 w Zamościu gościło ponad 20 czł. komisji sejmowej z wiceministrem kultury w sprawie zabytków. W 2004-2007 na WSZiA wykładano na kierunku ochrona Zabytków.
Po wielkiej renowacji Zamościa z 1974-85, a potem prowadzonej od 2005 w nowych realiach gospodarczych rewitalizacji, Zamość po raz trzeci może się wpisać się do dziejów sztuki konserwatorskiej. Niezwykle udana kanoniczna odbudowa kościoła franciszkańskiego może wyznaczać nawrót do tradycyjnej doktryny konserwatorskiej, zamiast ahistorycznych, tak chętnie jaskrawo podkreślanych uzupełnień.
Konserwatorzy Zabytków (wnioskowano od 1965) 1970-79 Maria Sarnik, 1980-81 Danuta Śleziak, 1982-93 Barbara Skórzyńska, 1994-95 Artur Witkowski, od 1996 B. Skórzyńska. Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków: 1975-79 Jan Górak, 1979-84 Maria Sarnik, 1984-88 Tadeusz Twardowski, 1989-98 Tadeusz Rajski. Kierownicy Delegatury: 1999-2002 Maria Fornal, 2003-2017 Grażyna Żurawicka, 2018-2020 Andrzej Kasiborski, 2020-2021 M. Fornal.
Do grona najbardziej zasłużonych dla ochrony zamojskich zabytków należeli miejscy konserwatorzy zabytków: Maria Sarnik i Barbara Skórzyńska, architekt powiat. Edward Kranz (w 1923 odkrył w archiwum ordynacji rysunki pomiarowe bram, kościołów, pałacu), architekt miejski Tadeusz Zaremba (osobne hasło), profesorowie znawcy architektury zamojskiej: Jan Zachwatowicz (osobne hasło), Jerzy Kowalczyk (historyk sztuki, konsultant, liczne publikacje), Wiktor Zin, Maciej Pawlicki (architekci - specjaliści ochrony zabytków), architekci Antoni Kąsinowski (1977-81 generalny proj. PKZ), Jan Radzik, Barbara Skórzyńska i Andrzej Cygnarowski - prace badawczo-projektowe, pełniący funkcje kierownicze: Zbigniew Kramarz (1923-1980) i Zdzisław Drankowski (dyr. PKZ), historyk Bogumiła Sawa (rozpoznanie archiwalne), Maria Krzyżanowska (nadzór budowlany), ks. inf. Jacek Żórawski (w 1997 wraz ks. bpem A. Orszulikiem otrzymał doroczną nagrodę "Conservator Ecclesiae" Stow. Konserwatorów Zabytków). Osobne hasło: Renowacja, Zabytki.
* W 2004 w związku z krytyką aluminiowo-plastikowych drzwi - wiatrołapów w katedrze (skrytykowane m.in. przez prof. J. Kowalczyka) do Zamościa przybył generalny konserwator zabytków.
* Zamość wyróżnia się dziś na tle nie tylko Krakowa wiekopomną wręcz decyzją prawdziwie tradycyjnej odbudowy wspaniałego zabytku – kościoła O.O. Franciszkanów. To normalne, kanoniczne działanie konserwatorskie znane „od zawsze” (…) okazuje się być dziś prawdziwie rewolucyjne. Rewolucyjne, bowiem porzuca tak obecnie modną pokusę nowoczesności w konserwacji i rewitalizacji zabytków (…). Z przerażeniem patrzę dziś na Kraków, Gdańsk i Wrocław, gdzie domorośli architekci wpychają swe odrażające postmodernistyczne makabryły w same serce zabytkowej substancji miejskiej. Z pełną akceptacją władz grodzkich w tym miejskich architektów i konserwatorów zabytków produkują bez opamiętania krzykliwe wytwory ich beztalencia, pozbawione elementarnego gustu i smaku a co dopiero jakichkolwiek odniesień do otaczających je arcydzieł dawnej architektury.
Mam nadzieję, iż po zakończeniu odbudowy tego jednego z najwspanialszych barokowych kościołów w Polsce, miasto wykorzysta szansę by (…) wypromować nie tylko swoje wspaniałe dziedzictwo urbanistyczne, architektoniczne i artystyczne, ale też tradycyjną doktrynę konserwatorską. Czekam niecierpliwie na że (…) nadejdzie czas na ogólnopolską dogłębną weryfikację obecnych założeń konserwatorskich i powrót do idei i prac, które przywróciły Polsce po II wojnie światowej wspaniałe arcydzieła materialnej historii naszego kraju. (Jan Pawlicki, "Wiadomości Konserwatorskie", 2021)