Młody Perec wspomina karczmę mleczną w Sitańcu, gdzie z miasta chodzono na zimną śmietanę czy gomółki z kminkiem. Konkurował z nim ostro Isroel Żdanower  ze Żdanowa (żona roznosiła mleko do miasta, a na święta również masło i gomółki sera. Pierwsza mleczarnia (okolicznego ziemianina) istniała krótko pod koniec XIX w. Przy k. 1918 wzmiankowana była przy Rynku 9  mleczarnia Szmula Rozena.
Dzisiejsza powstała jesienią 1926 w Janowicach (szkoła, 2 pomieszczenia), jako Spółdzielnia Mleczarska Powiatu Zamojskiego, zrzeszała 25 członków. Jej organizatorami byli m.in. Stefan Bauer (pierwszy prezes), oraz posłowie Stanisław Syta, Bolesław Wnuk, a zwłaszcza Tomasz Czernicki (w 1927-39 czł. zarządu - skarbnik). Kierownikiem został Jan Mazur. Posiadała wirówkę i masielnicę. Od VI 1930 mieściła się w d. łaźni przy Rynku Solnym (rozebrany w 2001). Była wzorowo urządzonym zakładem, m.in. z aparaturą do pasteryzacji śmietany, z produktami na wysokim poziomie, np. masło wysyłano w dużych ilościach do Londynu. Rocznie przerabiano 6 tys. hl mleka. Był firmowy sklep. W 1938 liczyła 3723 czł i kapitał w wysokości 38.338 zł, 1948 - 4975 członków. W 1938 zdolność na 1 zmianę 200 hl, produkcja 100 hl. Część majątku rozgrabili wycofujący się  Niemcy.
W VII 1944 uruchomiona, jako I-sza w Polsce po wojnie, jako Spółdz. Mleczarska pow. Zamojskiego (kier. Piotr Jabłoński). Dzięki Jabłońskiemu i Edwardowi Kopciowskiemu część urządzeń udało się przed Niemcami uratować, m.in. wartą milion zł maselnicę. Już w następnym m-cu przyjęto 36 hl mleka. Po roku zatrudniano 12 osób, w tym 3 ekspedientki i 4 robotników, 1949 - 40. Dostarczono mleka (tys. l.): 1945 - 563, 1946 - 170, 1947 - 500, 1948 - 1254. Jaja (tys. szt): 1946 - 502, 1947 - 1055, 1948 - 2148. Do poł. V 1945 powstawało miesięcznie ok. tony masła.
Mleczarnię rozbudowano (1949-50), powstała też szkoła przyzakładowa. W 1949 powstał 2-gi sklep firmowy (Nowy Rynek) i bar mleczny. Od 1 I 1951 do 1957 działała jako upaństwowiony Powiat. Zakład Mleczarski (podległy ZPM w Lublinie), skupiając także zakład w Szczebrzeszynie i Krasnobrodzie. Podlegało jej 66 (1947 - 4) śmietańczarni i 44 zlewnie. W 1956 zatrudniała 64 osoby, 1964 - 42. Sprowadzono z Danii dużą maselnicę. Produkowano masło, ser "trapistów", twarogi, śmietanę, kefir, Mleczarnia przerabiała 180 hl mleka na dobę (skup 540 hl). W 1963 uruchomiono produkcję mleka butelkowego. W 1969 z braku warunków zaprzestano produkcji serów, nadal produkowano znakomite masło. W tym czasie zamojski mleczarz P. Jabłoński uczestniczył Świat. Kongresie Mleczarstwa w Kopenhadze.
Decyzja CZSM o budowie zakładu w Zamościu zapadła 7 X 1958, ale do planu wprowadzona zastała w 1966. W 1970-73 wybudowano nowy zakład przy ul. Kilińskiego i stara uciążliwa dla Starego Miasta mleczarnia przestała istnieć. Po wojnie najdłużej prezesem był Stefan Tor (1958-66). Zamojska Spółdzielnia Mleczarska.


 * Bezpośredni zarząd mleczarnią pełnili kierownicy techniczni: 1926-27 Jan Mazur, 1927-30 Ludwik Kęska, 1930 Szeląg, 1930 Petrykowski, 1930-31 St. Szymański, 1931-32 Rybołowicz, 1932 Czesław Seroka, 1933-34 Wójcik, 1934-37 Fr. Musieluk, 1937 Fr. Misiak, 1937 i 1938 Fr. Walas, 1937 Marian Paul, 1938-39 Czesław Godziszewski, 1939-41 Cz. Seroka, 1941-43 Tomasz Jabłoński, 1943-50 Piotr Jabłoński. Dyrektorem w 1939-42 Tomasz Czernicki.