Pierwszy raz na krótko Austriacy weszli do Zamościa 22 VIII 1914 Okupacja austriacka 1914 (VIII - IX)
Ponownie weszli do miasta 1 VII 1915 Niemcy, ściągając z mieszkańców 30 tys. rb kontrybucji i zaprowadzając władzę wojskową (do VIII), po czym ustanowili cywilny zarząd miasta (wybrany przez grono kilkunastu obywateli) i burmistrza. Współpracował z nim Komitet Obywatelski na czele z R. Jaśkiewiczem (powstał w IX, zniesiony 4 X), który miał nieść pomoc ludności dotkniętej klęską.
4 X 1915 Niemców zastąpili Austriacy i powstała c.k. komenda obwodowa (podległa Gen. Gubernatorstwu Wojskowemu w Lublinie), której komendantem był przez całą okupację płk Juliusz Fischer von Drauenberg (zaustriaczały Polak), z-cą został Maksymilian Petter, komisarzem cywilnym Stefan Seferowicz (administracja, sąd, aprowizacja). Pierwszy obchód święta narodowego miał miejsce 29 XI 1915, gdy na wezwanie reprezentacji Legionów i Ligi Kobiet Polskich przybyło do 3 tysięcy, najpierw w Kolegiacie, potem pochodzie do więzienia Łukasińskiego i zebraniu w Domu Centralnym.
W niedzielę 5 XI 1916 o 11-tej z ratusza proklamowano Niepodległość, odczytał ją po niemiecku i polsku inspektor gubernialny generał-major Stanisław Ursyn Prószyński (po raz pierwszy hymn, flaga narodowa). W imieniu społeczeństwa przemówił Adam Sajkiewicz, a po dzwonach kolegiackich, odśpiewano Te Deum.
Jeszcze w tym miesiącu władze wojskowe powołały Radę Miejską, której przewodniczący został jednocześnie wybrany burmistrzem (25 XI).
W 1918 Austriacy zarządzili wybory do Rady Miejskiej. 9 II 1918 ogłoszony został Traktat brzeski, którym Austro-Węgry oddawały powstałej Ukrainie Chełmszczyznę, a wraz z nią Zamość (pod presją masowych protestów 3 III cofnięto decyzję). 17 II w Rynku odbył się wiec przeciw traktatowi brzeskiemu, którym zaprotestowano przeciw włączeniu Zamościa do Ukrainy. Powołano koło powiat. Straży Kresowej. Pozytywne skutki miał spory napływ inteligencji z zaboru austriackiego. Wolność przyniosły miastu ostatnie miesiące roku Niepodległość 1918


 * W czasie I-szej wojny sfery burżuazyjne sympatyzowały z carską Rosją, kupcy zamojscy wspominali - Jak ci oficerowie kozaccy płacili, ile sprowadzać im trzeba było wódek, szampana, jedwabi itp. Jaki tu był ruch handlowy. Zamość ż ("Tygodnik Narodowy" z 1918)
 * Podczas ogłoszenia proklamacji miasto udekorowano flagami mocarstw centralnych (Niemcy, Austro-Węgry) i Polski, po lewej stronie stanęli przedstawiciele wojsk sprzymierzonych i miejscowych władz austriacko-węgierskich, po prawej inteligencja i urzędnicy, w środku straż ogniowa, cechy i kapela wojskowa.
 * Stefan Miler: Traktat brzeski tak wzburzył społeczeństwo zamojskie. 17 II 1918 ludność gromadziła się na rynku i przed c. i k. komendą, śpiewała pieśni i wznosiła okrzyki: "precz z zaborcami, niech żyje Polska"... Po nabożeństwie w kolegiacie, odbył się na cmentarzu kościelnym wiec.... Delegacje ludności polskiej wręczyły pisemny protest ówczesnemu komendantowi austriackiemu Fiszerowi. Na wiecu i w pochodzie jaki się utworzył przy śpiewie "Roty" , obok ludności miejskiej brał udział lud wiejski. W końcu na demonstrantów ruszyli żołnierze. Widząc bagnety demonstranci rozeszli się. Tłum z polska flagą spowitą krepą pojawił się jeszcze na Lwowskiej i Nowym Mieście.
 * W 1923 felietonista "Ziemi Zamojskiej" - Dlaczego na niektórych gmachach wysiadują jeszcze ptaki o dwóch głowach z panowania "taty".