Ruch Haskala. Rozwinął się w Zamościu pod wpływem przedstawicieli szkolnictwa austriackiego (pierwszy zabór) i Zamość był jednym z silniejszych, drugim po Warszawie ośrodkiem haskali. Ruch miał charakter antychasydzki. Badacze dziejów Oświecenia stwierdzają, że w 1810-60 trudno znaleźć pozycję oświeceniową, która by nie miała w Zamościu chętnych nabywców (za S. Łastikiem). Do czołowych postaci zamojskiego oświecenia należeli: Józef Cederbaum (osobne hasło), Jakub Eichenbaum (osobne hasło) i Salomon Ettinger (osobne hasło) ale również ówcześni rabini. Z zaborem rosyjskim ruch osłabł i do głosu doszedł konserwatywny nurt zwolenników chasydyzmu.
Jeszcze w 1878 w "Izraelicie" pisał Altberg pisał, że jak żadne małe miasto w Królestwie posiada tylko oświeconych i postępowych, chasydów proforma, a obskurantystów szukać trzeba było z latarnią, w 1881 Chodak w "Ruskim Jewreju", że Zamość był rozsadnikiem oświaty między Żydami w Polsce. Na gruncie oświecenia żydowskiego wyrosła postać tej miary co Icchak Lejb Perec (osobne hasło).