SZKOLNICTWO 1581-1814
W 1816 małą szkółkę założyli bazylianie (mieściła się m.in. przy Rynku Wielkim 12). W 1821 reaktywowano szkołę elementarną (podlegała przez kilkadziesiąt lat inspektorowi szkoły w ...Opolu Lub.!). W 1848 do szkoły elementarnej w twierdzy - oddział I uczęszczało 12 uczniów, oddział II - 7-miu (7-15 lat).
W I 1835 powstała czynna przez kilkadziesiąt lat szkoła rzemieślnicza niedzielna (obowiązkowa dla czeladników), uczył starszy i młodszy nauczyciel, mieściła się w różnych domach. W 1820-50 działała pensja żeńska Chrapczyńskiej, a w 1851-54 szkoła Eufemii Wąsowskiej. W 1854 pracowało w Zamościu 3 nauczycieli i 1 szkolnik w szkole żydowskiej.
W 1864 otwarto początkową szkołę rosyjską (w pałacu), a w 1867 na Majdanie, z funduszów bractwa cerkiewnego także na Podtopolu (Olga Radostowiec, religia, śpiew, prace ręczne, 27 dzieci). W 1877 były już 3 szkoły początkowe - 2-klasowa męska i 1-klasowa żeńska oraz na Majdanie, 1899 - jedna 2-klasowa i dwie 1-klasowe, w 1912 - 3 na Przedm. Lubelskim, 2 na Nowej Osadzie, po 1 na Starówce i Majdanie (440 uczniów, 11 rosyjskich nauczycieli), a ponadto szkoły prywatne - 2 polskie i 2 żydowskie. Uczniowie: 1901 - 255, 1913 - 655. Szkoła znajdowała się do 1904 przy ul. Kościuszki 10 (tu, gdzie była m.in. pracownia dekoratorska, a do niedawna sklep z antykami). Szkoły elementarne istniały obok progimnazjów w gmachu Akademii - dwuklasowa szkoła elementarna miejska, innym razem jako szkoła miejska z 4 klasami niższymi i wstępnymi  (1897) względnie jako 2 szkoły elementarne (1899).
W 1866 2-letnią szkołę żeńską otworzyła Karolina Altberg, istniała prawie  pół wieku, do 1905 nauka w j. rosyjskim (Szkoła żeńska Altbergowej). Właścicielka starała się bezskutecznie o przekształcenie jej w gimnazjum (1914 - 46 uczennic). W  l. 80. XIX w. była 2-letnia męska szkoła Symchy Chodaka - 50 uczniów (organizował też wieczorowe kursy czytania). Po 1876 utrzymywano szkółkę cerkiewną na Podtopolu z nauką religii, śpiewu i prac ręcznych (nauczycielka Olga Radostowiec, 13 chłopców i 14 dziewcząt). Szkoła ruska miała się znajdować przy ul. Okrzei. Na pocz. XX w. pensję dla dziewcząt prowadziła Klementyna Kraczkiewicz a prywatną koedukacyjną szkołę początkową Flora Krzyszkowska.
W 1904 wybudowano drugi w dziejach miasta (po Akademii) gmach szkolny (osobne hasło - Szkolnictwo podstawowe). W 1867 otwarto w gmachu Akademii rosyjskie progimnazjum męskie i w 1869 żeńskie czynne do wybuchu I wojny światowej. (osobne hasła Progimnazja...)
W 1899 była 1 szkoła 2-klasowa i 2 1-klasowe, w 1912/13 - 7 szkół elementarnych (3 Przedm. Lubelskie, 2 Nowa Osada, po 1 Stare Miasto i Majdan) z 440 dziećmi i 11 nauczycielami. lecz w chwili zajęcia miasta przez Austriaków tylko 3 (250 dzieci). W 1914 w 10 szkołach było 1291 uczniów i 32 uczennice. W 1914/15 funkcjonowało już 12 szkół elementarnych (m.in. przy ul. Kościuszki 10, w gmachu Akademii, na Przedmieściu Lubelskim - ul. Reymonta 23, Majdanie, Nowej Osadzie - kaflarnia Dichtera, Podtopolu). 
SZKOLNICTWO 1914-1944


 * W szkole elementarnej (1848) uczono religii i moralności, czytania i pisania po polsku i rosyjsku oraz rachunków. Oceniano zdolność, pilność, konduitę (zachowanie) i postępy w nauce, stosując oceny: b. dobra, dobra, mierna, mała, zła.
 * 
* W Muzeum Zamojskim znajduje się dokument  - Nagroda szkolna za pilność i dobre sprawowanie wręcza się w Zamościu 28 III 1864 Wiktorii Płaczyńskiej.
 * Na czynione przez mieszkańców Zamościa kroki o wprowadzenie w szkole lekcji polskiego i religii -  kurator warszawski napisał, że zgodnie z rezolucją chełmskiej  dyr. naukowej i wyjaśnieniami min. oświaty – z 18 (31) V 1906 prośbie nie można uczynić zadość, bo Zamość leży w pasie osiedlenia rosyjskiego i zamojskie szkoły początkowe należą do szeregu szkół rosyjskich. Poseł bp Eulogiusz tłumaczył że to nie żaden ucisk ludności polskiej (on jest przeciw uciskowi), a tylko pragnie obronić miejscową ludność rosyjską.
W mieście jest prawosławnych 2,5% nawet wg tendencyjnej statystyki rządowej. Szkoła utrzymywana jest na koszt prawie wyłącznie katolików. Specjalny  podatek szkolny na szkoły  początkowe opłacają 764 osoby, wśród nich tylko 10 prawosławnych, a nie można wykładać religii. Tymczasem wszelkie tajne nauczanie traktowane jest jako specjalny rodzaj przestępstwa. („Kurier W-wski” z 15 XII 1911)