Pierwsze rupy objazdowe w Zamościu odnotowano w 1823, w marcu nieustalony bliże (wyróżnili się Ręczyńscy) i latem na przemian Baura i Szymańskiego. Podkreślano wyjątkowość sytuacji - jednocześnie dwa teatry polskie, gdy latem w dużych miastach teatry świeciły pustkami! Łącznie do 1900 odwiedziło miasto ok. ćwierć setki wędrownych teatrów, z których wiele powracało tu co pewien czas, np. zespół Jana Okońskiego gościł w 1838-73 aż 8 razy. Na przestrzeni kilkunastu lat bywał tu inny popularny teatr Pawła Ratajewicza. Czasami docierały tu nawet trzy teatry w ciągu roku (1827, 1828). W Zamościu debiutowały słynne prowincjonalne zespoły Wincentego Raszewskiego (1825), Jana Aśnikowskiego (1828), Kajetana Nowińskiego (1828), a zwłaszcza Tomasza Chechłowskiego (1831).
Wędrowni aktorzy przyjmowani byli w Zamościu bardzo życzliwie, w 1825 ustanowiono nawet stały fundusz na teatr (1000 zł od "wojskowości" i 500 od miasta). Zespoły przyjeżdżały zwykle na dłużej. Grywano np. przez pół roku regularnie dwa razy w tygodniu (Chechłowski, 1831/32), albo 24 kolejne wieczory letnie (Ratajewicz, od 29 VI 1860), lub przez trzy zimowe miesiące (Raszewski, 1868), a niekiedy bez mała okrągły rok (o zespole Nowińskiego pisano wprost jako o teatrze twierdzy zamojskiej (1828/29).
Od 1875 przez kolejne 12 lat nie było roku bez teatru. W czasie I - III 1876 dał 32 przedstawienia teatr Stobińskiego. W 1884 z 37 przedstawieniami przybył teatr Hoffmana. W 1874, 1876, 1898 i 1900 Zamość odwiedzał żydowski teatr Stambułki. W 1898 teatr polski znalazł się w Zamościu na indeksie (zakaz dotyczył również Chełma). W 1906-11 gościło ponad dziesięć różnych teatrów żydowskich (w tym niemiecko-żydowski, operetkowy).
Zamojska publiczność oprócz infantylnych "sztuczek" anonimowych, lub nieznanych autorów francuskich i niemieckich (w ciągu paru miesięcy prezentowano ich czasem do pół setki), oglądała też komedie Fredry (m.in. Damy i huzary 1876), Bałuckiego i Bogusławskiego, Halkę, fragmenty Mazepy Słowackiego (1877). Wystawiono nawet wielki dramat filozoficzny Życie snem Calderona (18 XII 1868, wyróżniły się Benda i Głogowska), Zbójców Schillera (ten sam teatr Raszewskiego) czy Fausta czyli przymierze z piekłem (1876, w 6 aktach, ze śpiewami, w hiszpańskich kostiumach, ostatnią grupę oświetli ogień bengalski).
Grywano w różnych okazjonalnych pomieszczeniach, aż do 1881, gdy wzniesiono obiekt wyłącznie służący teatrowi (Teatr Miejski, ul. Żeromskiego).
W Zamościu debiutował teatr Anny Dudtow, później jako Gostyńska, pierwszej damy scen lwowskich, wtedy uważaną za jedną z najwybitniejszych w Europie aktorek charakterystycznych. Debiutował tu także m.in. doskonały aktor Kazimierz Kamiński. Natomiast zmarł w 1829 znany aktor teatrów objazdowych Antoni Zawadzki (początkowo w Teatrze Narodowym).
W 1912 Zamość odwiedził Teatr Zjednoczony Warszawski pod dyr. Franciszka Rychłowskiego znanego aktora i reżysera (syn ziemianina z Łapiguza), a wiosną Rychłowski zjechał na czele Teatru Polskiego z Kijowa na 6 przedstawień (m.in. Radziwiłł Panie Kochanku, Hiszpańska mucha, Gra serc). W 1916 przybył niemiecko-żydowski teatr z Lublina (m.in. Malwinka). W 1927 w Zamościu wystąpił Objazdowy teatr szkolny im. Marszałka Piłsudskiego.
Teatry objazdowe 1825-1900
(dyrektor, okres pobytu) - Wincenty Raszewski: I i dłużej 1825 (przybył z Lublina, abonament na całą zimę, Burdzińscy) |
* Zachowały się co najmniej 6 afiszów z przełomu 1881/1882 powstałych w drukarni M. Hernhuta w Zamościu (37x22 cm) Teatru Towarzystwa Artystów Dramatycznych M. Krauzego wystawiających w Teatrze Miejskim:
- 18 XII 1881 opereta w 3 aktach z niemieckiego Dwaj złodzieje,
- 29 I 1882 opereta komiczna e 3 aktach (5 obrazach) z Węgierskiego z muzyką Szygietki Stary piechur i jego syn huzar, zakończy czardasz w 4-ry pary,
- 5 II 1882 czarodziejsko-komiczna komedjo-opera z tańcami, w 4-ch aktach Pan Twardowski J.N. Kamińskiego muzyka J. Baschne,
- 12 II 1882 opereta w 4 aktach z francuskiego Córka Regimentu (między 2 i 3 aktem taniec żydowski Krzesińskich, a w 4 akcie aria z opery Offenbacha p. Krauze,
- 19 II 1882 operetta komiczna Podróż po Warszawie, z tańcami w 5 odsłonach,
- 26 III 1882 operetta z tańcami w 3 aktach Pani majstrowa z Podwala,
Pocz. przedstawienia o 7 wieczór (bilety wcześniej w cukierni Sobieszczańskiego).
* Z końcem 1882 przyjechał też z Galicji teatr, który występował w auli Akademii.
* Od 15 IV 1884 zespół Hoffmana dał 37 przedstawień, z przeciętnym dochodem 50 rb (do podziału 811 rb). Występujący w tym czasie kwartet żydowski z każdego z 12 przedstawień przynosił 100 rb.
* 1885 - od miesiąca 4 razy w tygodniu występuje towarzystwo Sarnowskiego - nowe sztuki, dobra urozmaicona gra, ale publiczność tak licznie nie uczęszcza, w 1886 zespół przedstawił na straż pożarną wyborną komedię, ale publiczność nie dopisała...
* W Księdze meldunkowej Zamościa w 1933 przy ul. Gminnej 43a zapisano czworo aktorów: Edward Jong (1900), Janina Franciszka Jong (1907), Tadeusz Grunwald (1912) i Maria Sochacka (1885).