Są obiektami stanowiącymi świadectwo epoki lub zdarzenia, mającymi wartość artystyczną, historyczną lub naukową - pierwszą budowlą upamiętniającą wydarzenie historyczne stała się w związku z arcyksięciem Maksymilianem Brama Lubelska . W myśl definicji, już z założenia obiektem zabytkowym miała być Kolegiata i samo miasto, świadcząc potomnym o prestiżu fundatora i guście artystycznym epoki w której powstały.
Zamość był miastem nowym i jego budowle dopiero z czasem nabrały charakteru historycznego. W ciągu co najmniej dwu wieków, nawet najwspanialsze z nich, mimo uświadamianych walorów artystycznych i historycznych traktowane były przez Zamoyskich - wzorem ówczesnej szlachty - na ogół utylitarnie, bez pietyzmu, w razie potrzeby powiększane lub przebudowywane, zwykle w panującym aktualnie stylu. Widać to zwłaszcza na przykładzie pałacu.
W 1786 wspaniałości Zamościa wyliczył E. A. Kuropatnicki w Geographii albo dokładnym opisaniu..., a w 1816 zwiedził Zamość J. U. Niemcewicz (Podróże historyczne...), ze znajomością rzeczy zwracając uwagę np. na walory artystyczne kolegiackich obrazów.
Sporządzony w 1830 Opis zabytków Starożytnych iako to: Zamków, Gmachów lub pomników Historycznych  godnych zachowania w królestwie Polskim po prostu Zamościa nie uwzględniał! Następny z 1853 Opis zabytków starożytności  w Guberni Lubelskiej przez Delegacyą Królestwa zebrane (...) już tak, ale zdawkowo i wybiórczo. Opisanie sporządzono, ale komenda twierdzy pozwoliła jedynie na bardzo ogólny opis (wzmiankowany m.in. przepyszny rzeźbiony ikonostas u Bazylianów, w kolegiacie piękny i dawny obraz szkoły włoskiej, kamienice rynkowe ze szczytami dachy zakrywającemi na podobieństwo tych w Kazimierzu). 
Z czysto zabytkowych względów zwrócono uwagę na Zamość w 1849 w Wiadomościach historycznych o sztukach pięknych Sobieszczański wymienił Twierdzę okazałą opasaną murem z 3 bramami, znakomite świątynie, ratusz z wieżą i rynek otoczony kamienicami włoskim obyczajem z chodnikami pod arkady. Wzmianki o zamojskich obiektach jako zabytkach dawnej architektury czy pięknym niezwykłego stylu zabytku krajowym pochodzą z 1861. W wykazie zabytków zawartym w Sztuce - zarysie dziejów (Kraków 1872) pod hasłem Zamość odnotowano lakonicznie: Twierdza XVI w., Ratusz, wieże.
W 1908 dotarł do Zamościa wybitny prof. Marian Sokołowski, sprawozdając w PAU - Zamość wyjątkowe miasto ze względu na swój jednolity charakter architektoniczny...). W 1911 jego śladem ruszył dr Władysław Tomkowicz, który zreferował sprawy wycieczki do Zamościa, celem kontynuowania zaczętego dawniej inwentaryzowania zabytków, pomiarami zajmował się arch. F. Mączyński (sprawozd. komisji badań historii sztuki w Polsce PAU, "Architekt" 1911 z. 11-12). W 1918 Zdzisław Kłossowski apelował o spopularyzowanie wiadomości o cennych zabytkach starożytnego grodu Zamoyskich a także zaopiekowanie się nimi ("Kronika Pow. Zamojskiego").
Formalnie status zabytku pierwsze obiekty zamojskie zyskały w 1920 (osobne hasło: Ochrona Zabytków). W 1931 w urzędowym spisie inwentaryzacyjnym zabytków kultury i sztuki znajdowało się 39 obiektów (w tym 25 kamienic). Plan zagospodarowania przestrzennego z 1938 uwzględnił 102 obiekty zabytkowe, w tym 66 kamienic, nieistniejący dziś zajazd Dichterów oraz na przedmieściu pocztę i figurę św. Piątka.
29 I 1967 I-szy raz zamojskie zabytki pokazał W. Zin w bardzo popularnej audycji "Piórkiem i węglem". W 1970 PTTK umieścił na kamienicach tablice z ich historią. Tymczasem w 1965 B. Królikowski domagał się zburzenia XIX-wiecznych kamienic, Podkarpia, nadszańca, a w miejsce ruder pobudowania domów naprawdę nowoczesnych.
W 1999 na Starym Mieście i w bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się 233 obiekty, w tym 187 zabytkowych i 9 niezabytkowych oraz 32 nowe (10 rekonstruowanych, 6 plombowych - uzupełniających zabudowę, stylizowanych i 16 obcych stylistycznie). Z 187 obiektów zabytkowych do rejestru wpisano 144 (101 decyzji konserwatorskich). Ponadto poza Starym Miastem w rejestrze figuruje 15 obiektów (7 decyzji).
Wg obowiązującej w l. 60. i 70. klasyfikacji najwyższą zerową klasę (ok. 50 obiektów Polsce) posiadał zespół urbanistyczny (obok Krakowa, Gdańska, Torunia, Chełmna, Sandomierza i Paczkowa) i kolegiata (jeden z 13 kościołów mur.).
W plebiscycie (1966) na najcenniejsze zabytki Polski Stare Miasto zajęło VI miejsce (Siedem Pereł Architektury). W przewodniku po Polsce (1971) objętością haseł i sumą gwiazdek Zamość ustępuje tylko 6 miastom (Ranga miasta). Prof. J. Kowalczyk poza obiektami zabytkowymi (2 i 1-gwiazdkowe) zespół staromiejski oznaczył 3 gwiazdkami (Plan miasta). Z zabytkami łączy się nierozerwalnie pojęcie ich ochrony (osobne hasło: Ochrona zabytków, Renowacja).
W lipcu 2005 na zamojskich zabytkach pojawiło się ponad 50 blaszanych tabliczek z informacjami o nich w j. polskim i angielskim  (proj. E. Hałasa, tekst E. Słoniewski, wyk. Druk "Attyla").


 * Na posiedzeniu komisji do badań historii sztuki w Polsce PAU w dniu 25 VI 1908 prof. Marian Sokołowski zwrócił uwagę na zabytki Zamościa, które zasługują ze wszechmiar na bliższe zbadanie naukowe. Zamość wyjątkowe miasto ze względu na swój jednolity charakter architektoniczny posiada z tych lub późniejszych czasów ratusz, szereg kościołów (kolegiatę), domy z podcieniami i sztukateriami, fortecę z pierwotnymi szczegółami. Na posiedzeniu z 24 X 1908 zdał sprawę z wycieczki do Zamościa latem (druk 1914 r.).
 * W Zamościu bywały nie tylko zamojskie zabytki, w 1954 odnaleziono w Zamościu 8 z 27 srebrnych plakiet, tj. 1/3 zaginionego, bezcennego ołtarza renesansowego z Darłowa.
 * Przy końcu lat 70-tych Pracownia Etnograficzna PKZ wykonała karty ewidencyjne 154 drewnianych obiektów mieszkalnych i gospodarczych po obu stronach ulicy Partyzantów.
* W 1973 kontakt z konserwatorem zabytków nawiązała 159 Drużyna Harcerska i postanowiła  ratować zabytki, wydobywając ze strychów zabytkowych kamienic detale o istotnej wartości, jak np. zabytkowe kafle , ramy, dzbany itp. Młodzi "szperacze" apelowali do wszystkich zamojskich harcerzy - Jeśli posiadacie jakieś stare naczynia, sprzęty domowe, monety, dokumenty lub inne rzeczy mogące się okazać cennymi zabytkami  i zasilić zbiory muzealne - przynieście lub zawiadomcie konserwatora. Będzie to cenny wkład w odbudowę zamojskiej starówki.