Dawid Szyfman w Odzie do Zamościa napisał: zamojskie powietrze czyni mądrym. Z Zamościa pochodziło wielu znanych żydowskich pisarzy talmudycznych - uczonych rabinów i młodych Żydów, którzy opuścili miasto, zdobywając sławę w Europie, wydając po hebrajsku, przyjaźniąc się z wybitnymi filozofami. W XVII w. był to Jehoszua (Klęska czasów, Wenecja 1657), potem El-jezer Lipman s. Menachema Zamość (m.in. Dobra nauka, Frankfurt 1705).
Rabin zamojski Hirsch Lejb ben Samuel Zebi znany też jako Lejb Arje, był autorem dzieł talmudycznych drukowanych w Niemczech i Grecji (m.in. Ryk lwa). W XVIII w. osiedli w Berlinie, gdzie zdobyli duży rozgłos, zamościanie: Izrael ben Mosze znany też jako Izrael z Zamościa, Issachar ben Falkensohn i Ruben Zelig (słynny talmudysta).  W Salonikach zmarł w 1781 (w drodze do Palestyny) zamojski rabin Salomon ben Mosze autor m.in. Powozu Miszny. Urodzili się i zmarli w Zamościu rabini Józef s. Jakuba Izaaka - do Amsterdamu wyjeżdżał (w Zamościu lud go nazwał bardzo uczonym i otoczył nimbem legend i podań) oraz syn jego Izaak s. Józefa, pisarze talmudyczni.
W Zamościu przeżył ostatnie 15 lat Kranz Jakub ben Wolf wędrowny kaznodzieja i moralista zw. "żydowskim Ezopem". Nie mniej znanym był też ur. w Zamościu Abraham Kohen s. Izaaka Zamość (Dom Abrahama, Berlin 1753), podobnie jak ojciec rabin zamojski, Lewi Hirsz s. Benjamina Zamość (1740-1807), m.in. rabin Hamburga. Wymienić też trzeba Szmula Michlowa z Zamościa, specjalistę od rzeźby z czasów Stanisława Augusta.
Do czołowych obywateli miasta należał literat Salomon Ettinger i mieszkający tu w 1815-44 Jakub (Jaakow) Eichenbaum matematyk (tłumacz Euklidesa) i autor poematu o grze w szachy i 4 porach roku. Wraz z Józefem Cederbaumem, który w mieszkaniu prowadził rodzaj klubu dyskusyjno-literackiego, należeli do przywódców miejscowego ruchu oświeceniowego Haskali. W późniejszych latach działali tu: Jakub Reifmann, Efraim Fiszelson - również pisał w jidysz, Mojżesz Altberg - tłumacz powieści i korespondent pism, F. Szyffer - autor biografii Napoleona, Gabriel Lichtenfeld - matematyk i poeta (w 1877 wspólny z Perecem tomik).
Z Zamościa pochodzili: literat Dawid Zamość (1789-1864), redaktor, wydawca i założyciel kilku pism w Odessie i Petersburgu, syn zamojskiego zegarmistrza Aleksander Cederbaum, poeta Paltillch Zamościn (1851-1909). Najwybitniejszym związanym z Zamościem żydowskim pisarzem, klasykiem literatury w języku jidysz był Icchok Lejb Perec.
Zamojscy Żydzi mieli swoich śpiewaków - kantorów, od 1920 był to Hersz Hochman. Inny kantor zamojski (1930-35) Izrael Mosze Rudnicki został potem śpiewakiem największej przedwojennej lubelskiej synagogi. Zawodowym śpiewakiem weselnym był Icek Gebet (pocz. XX w.). W l. 30 znanych jest co najmniej czterech żydowskich kataryniarzy. Na pocz. wieku pojawia się w Zamościu nazwisko malarza i rzeźbiarza Szai Marmelsztejna.


 * Był w synagodze szames, biedak, ojciec licznej rodziny. Człowiek ten wynalazł nowy sposób rachowania, który pozwalał obliczyć "na sto lat z góry " wszystkie zaćmienia słońca i księżyca. Po jego śmierci znaleziono korespondencję, jaką na ten temat prowadził z Akademią Francuską. Czy to prawda i gdzie się podziały rękopisy - nie wiadomo. O północy - powiadają - ten szames oraz reb Isroel Zamość po północnych modlitwach prowadzili dyskusje naukowe aż do świtu (Ze Wspomnień I.L. Pereca - nie wymienia nazwiska tego szamesa)
  * Wśród Żydów pochodzących z Żółkwi wymieniany jest Abraham Zbarażer - znany jako Magid w Zamościu.
 * Wszystko spowijała głęboka cisza ... "nienaturalna"; cisza niemal namacalna. Domy, ulice, rynek z ratuszem pośrodku - wszystko stoi jak dawniej, ale jakby skamieniałe. Zamość nie ucierpiał zewnętrznie od działań wojennych ani podczas "akcji", ale śmiertelna cisza, którą
zastałam, była tak obezwładniająca, tak dusząca, że wydawało się jakby wypompowano stąd powietrze. (Helene Szefner Zamoszcz 1945 w: Pinkes Zamoszcz, s. 1194)